İş yerinde yahut okulda, günlük hayatınızda, makul bir vakte kadar yerine getirilmesi gereken bir vazifesi son ana kadar erteleyenlerden misiniz? O vakit gelin bunun sebeplerine ve neler yapabileceğimize dair tahlillere bir göz atalım.
Erteleme davranışını basitçe 3 başlık altında toplayabiliriz. Çabucak çabucak her durumda birebir yansıyı gösterdiğimiz “kronik erteleme”, yalnızca muhakkak durumlara has gösterdiğimiz bir tavır olan “durumsal erteleme” ve okulu, üniversiteleri ve yapılması gereken ödevleri, tamamlanması gereken projeleri kapsayan “akademik erteleme”.
Belli bir bitiş tarihi olan vazifeleri yapmayı ertelemek, son ana bırakmak aslında birinci başta akademik ortamlarda araştırılmaya ve çalışılmaya başlanmıştır. Bu nedenle literatürdeki birçok araştırma akademik erteleme ve kişilik özellikleri üzerinedir. Buna rağmen Türkiye’de erteleme ile ilgili yapılan çalışmalar daha yakın tarihe dayanmakta. Tuckman’ın “erteleme skalası” 2013 yılında Bilge Uzun Özer ve Mesut Saçkes tarafından Türkçeye uyarlanmış ve geçerlik, güvenlik çalışmaları yapılmıştır. Türkiye’de yeniden akademik erteleme ile ilgili yapılan bir öteki çalışmada mükemmeliyetçilik, başarısızlıktan korkma ve anksiyete erteleme davranışı ile büyük ölçüde alakalı bulunmuştur (N. Kutlu Abu & G. Saral, 2016).
Erteleme davranışı ile ilgili Choi ve Moran’ın (2009) Kanadalı üniversite öğrencileri ortasında yaptığı çalışmada “büyük beşli” olarak çevirebileceğimiz kişilik özelliklerini (açıklık, sorumluluk alabilen, dışadönük, uyumlu, duygusal olarak dengeli) araştırmıştır. Çalışmaya nazaran duygusal istikrar ve dışadönüklük kişilik özelliklerinin erteleme davranışını yeterli tarafta etkilediği bulunurken, beklendiği üzere, sorumluluk duygusu yüksek olarak belirlenen şahıslarda erteleme davranışıyla ilgili besbelli bir bağ bulunamamıştır. Bu araştırma bize aslında psikolojide daima tekrar edilen şeyi tekrar söylemektedir: rastgele bir davranışın bir tek sebebi ya da bir tek yordayıcısı yok.
Pekala bütün bunlar; mükemmelliyetçi kişilik özelliği, anksiyete, başarısızlık korkusu ve dışadönüklük vs., erteleme davranışımıza tesir edip tahminen de bizi vazifeleri son ana bırakma ya da yerine getirmeme üzere tekrar gerilime sokacak durumda bırakırken ne yapmalıyız? Örneğin, durumsal ertelemelerde o durumla ilgili yanlış bilişlerimizin buna sebep olabilme ihtimali ortada dururken, bunu değiştirebilir miyiz? Sebeplerini artık az çok biliyoruz, pekala bunu çözebilir miyiz?
İşte bu noktada McCrea ve arkadaşlarının (2008) yaptığı çalışma imdadımıza koşuyor.
Bu çalışma erteleme davranışına öteki bir bakış açısı getiriyor ve onu kişilik özelliklerinden ve akademiden kurtarıp büsbütün vazifenin kendisine odaklanıyor. Misyonun zorluğunun erteleme davranışını artırdığı aşikar ama bu durumda bile bu davranışı azaltacak şey: misyonu somutlaştırmak. Örneğin, iştirakçilerin bir kısmına “banka hesabı açmak” üzere bir vazifesi yerine getirmeleri için “bu hareketi hangi adımlarla, nasıl yaparsınız” diye sorarken başka kısmına “bu hareketi neden yapmalısınız, yeterli yanları ve makus yanları nelerdir?” diye daha soyut sorular soruluyor ve banka hesabı açma aksiyonunu yerine getirdikten sonra bir email atmalarını istiyor. Araştırma sonuçlarına nazaran, yerine getirecekleri vazifesi somut adımlarla düşünüp tanım edenler, vazifeye daha soyut bakış açısıyla yaklaşanlara nazaran bariz biçimde daha az erteleme davranışı göstermiştir (McCrea ve ark., 2008).
Bu araştırma bize, aslında vazifenin teslim ediliş biçiminin de erteleme davranışını etkilediğini göstermektedir. Yerine getirilecek misyonun manası üzerinde yoğunlaşmaktansa bu vazifesi yerine getirmenin somut adımlarını sıralamak erteleme davranışını azaltmaktadır. Üstelik sıkıntı vazifelerde bile somut adımları sıralamak, bu zorlayıcı durum üzerinde denetim sahibi olduğumuzu hissettirdiğinden misyona karşı müspet bir bakış açısı kazanmamıza ve vaktinde harekete geçmemize yol açabilir.
Bütün bu araştırmalar göz önünde bulundurulduğunda, erteleme kelam konusu olduğu vakit “neden?” yerine “nasıl?” sorusunu kendimize daha fazla sormamız gerek üzere görünüyor. Sürecin bizim için manası ve zorluğu üzerine ağırlaşmaktan o kadar bunalıyoruz ki, atmamız gerek somut adımlara ve en sonunda da vazifeye odaklanamıyoruz. Aslında bu soru soyut düşünme biçimi yerine daha somut düşünme biçimi kazanmak ismine da âlâ bir idman olabilir.
KAYNAKÇA
ABU, N. K., & SARAL, D. G. (2016). The reasons of academic procrastination tendencies of education faculty students. The Online Journal of New Horizons in Education-January, 6(1).
Choi, J. N., & Moran, S. V. (2009). Why not procrastinate? Development and validation of a new active procrastination scale. The Journal of social psychology, 149(2), 195-212.
McCrea, S. M., Liberman, N., Trope, Y., & Sherman, S. J. (2008). Construal level and procrastination. Psychological science, 19(12), 1308-1314.
Özer, B. U., Saçkes, M., & Tuckman, B. W. (2013). Psychometric properties of the Tuckman Procrastination Scale in a Turkish sample. Psychological reports, 113(3), 874-884.
