HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ TOPLUMSAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ANKARA
Haziran 2014
GİRİŞ
Zihinsel İmgelem Nedir?
Zihinsel imgeleme (mental imagery) bir obje ya da obje kümesinin üzerinde odaklanarak zihinde canlandırmaktır (McKellar, 1957). Görsel algı ve zihinsel imgeler ortasındaki mümkün farkları tespit etmek gayesiyle ortaya çıkan bu paradigma, temel olarak zihinde canlandırılan objelerin pozisyonu ve ayrıntıları üzerine odaklanmıştır. Birçok insan aktivitesinde değerli rol oynayan zihinsel imgeleme uzun yıllardır evvel ideolojinin daha sonrada deneysel psikolojinin tartışma konusu olmuştur Zihinsel imgeleme çalışmaları bilimsel psikolojinin başlangıcından beri çalışılmaktadır (Boring, 1950). Bilişsel psikologlar felsefi temelleri olan bu tartışmalı mevzuyu alana taşımışlar ve deneysel çalışmalar da bulunmuşlardır. Zenon Pylyshyn(1981) imgelerin zihinde fotoğraf olarak değil piksel olarak kodlandığını savunmuş. Lakin Kosslyn (1995) imgelerin fotoğraf olarak kodlandığını savunmaktadır. İmgeleme literatüründe bu bahiste derin bir çatlak vardır. Pylshyn’nin öncülük ettiği bilgisayar analojisi zihinde gerçek fotoğrafların bulunamayacağını savunsa da Kosslyn ve onun öncülük ettiği ekolü savunanlar “resimlerin fotoğraf olarak kodlandığını” ileri sürmektedir (Kosslyn, 2006). Kosslyn(2006) yaptığı çalışmalarda hem deneysel prosedürler kullanmış hem de beyin görüntüleme tekniklerine başvurarak zihinsel imgelemenin beyindeki lokasyonunu da belirlemiştir.Bu görüşe nazaran imgeler uzun müddetli bellekteki soyut temsillerden üretilen kısa vadeli bellek göstergeleridir. Bu göstergeler görsel tampon içerisindeki koordine alanı olarak fonksiyonu olan örüntülerdir. Bu alan fizikî bir alan olmayıp, özellikleri doğuştan gelmekle birlikte sabit bir nizamı vardır.
Nasıl Ölçülür?
İmgeleme çalışmalarına ait ölçüm usulleri birinci olarak Kosslyn (1973) tarafından geliştirilmiştir ve ölçümlerin ana fikri imgelerin fotoğraf olmasına dayanmaktadır. Kosslyn ölçümlerinde mekansal uzaklık ve tarama ortasındaki müddetin gerçek orantılı olduğunu belirtmiştir. Ölçümlerinde kullandığı bir öteki sistem ise büyüklüktür. Büyük objelerin ayrıntıları küçük objelere nazaran daha kısa vakitte algılanmaktadır.Kossylyn ve arkadaşları 1978’de ünlü harita deneyini yaparak,imgelerin resimsel kodlandığı görüşünü deneysel olarak desteklemiştir. Bu çalışmada iştirakçilerden form 1’deki haritaya bakmaları ve bir yerden başkasına hayal ettikleri bir noktayı ilerletmeleri istenmiştir ve istenilen yere gelindiğinde vakit ölçümü alınmıştır. Daha sonra bu haritayı zihinlerinde canlandırmaları ve bu kere belirlenen öbür bir yerden başkasına hayal ettikleri noktayı ilerletmeleri istenmiştir ve tekrar vakit ölçümü alınmıştır. Elde edilen bu iki vakit ölçümünün oranı ve gerçek uzaklıkların birbirine oranına bakılmıştır. Sonuç olarak elde edilen uzaklık ve vakit oranlarının birbirlerine olan oranları incelenmiştir. Yapılan çalışmanın sonucunda oranlar birbiriyle kontaklı çıkmıştır ve bu sonuçlar imgelerin resimsel kodlandığını desteklemektedir.
Şekil 1 Kosslyn’in mental imgeleme haritası
Bilişsel yaşlanma
Zaman ilerledikçe bütün beşerler birtakım bilişsel süreçlerinde muhakkak bir derece düşüş yaşarlar. Bilişsel yaşlanmayla bir arada kaybolan bilişsel fonksiyonları açıklamak için çeşitli görüş ve teoriler bulunmaktadır. Duyu organlarının kapasitesindeki düşüş (duyma ve işitme gibi) bilişsel süreçlerdeki kaybın bir açıklaması olarak görülürken, bu mevzu hakkındaki bir öteki açıklama ise yaşlanmayla birlikte bireylerin etraftaki alakasız ipuçlarını reddedemediği ve bu yüzden dikkatlerini odaklayamadıkları istikametinde (Kane ve arkadaşları,1991). Bilişsel fonksiyonlardaki yavaşlamanın bir öteki açıklaması ise Salthouse (1996) tarafından yapılmıştır. Bu görüşe nazaran bilişsel fonksiyonlardaki düşünün nedeni sürece süreçlerindeki yavaşlamadan kaynaklanmaktadır.
Bilişsel yaşlanma ve mental imgeleme çalışmaları Kosslyn (1994) tarafından yapılmıştır ve sonuç olarak imgelemenin de yaşlanmayla birlikte düştüğünü gözlemlemiştir. Yapıla deneyde genç ve yaşlı örneklemler karşılaştırılmış ve yaşlılarda reaksiyonun müddetinin arttığı bilgisi elde edilmiştir.
Ergenlik
Ergenlik için bir yaş sonu getirmek zordur. Bedensel, ruhsal ve toplumsal gelişim her beşerde birebir yaşlarda olmaz(Set, Dağdeviren ve Aktürk, 2006). Ergenler bilişsel olarak farklı bir yapıdadırlar, zira artık soyut kavramları daha çok düşünmeye, daha karmaşık sorunlar çözmeye, öteki şahısların bakış açılarını anlamaya başlar ve evvelki durumlarına nazaran ahlaki ve etik bakımdan daha yüksek bir sağduyuya sahip olurlar (Gül ve Güneş,2009).
Ergenler bilişsel açıdan da birçok değişiklik yaşarlar. Bu değişimin en büyük sebeplerinde biride bilhassa bu periyotta beyin yapılarında yaşanan değişikliktir (Çelik, Tahiroğlu ve Avcı, 2009). Ergenlikteki sorun çözme, soyutlama ve planlama hususlarında yaşanan badirelerin en büyük kaynağı olgunlaşmamış prefrontal kortekstir (Jurado ve Rosselini,2007).
Kossylyn ve arkadaşları (1990) zihinsel imgeleme çalışmalarında yaş farklarını da incelemiş ve imgelemenin ergen ve gençlerde farklı olduğunu bulmuştur. Genç küme ergen kümeye nazaran imgelemede çok daha başarılıdır.
Bu araştırmanın hedefi, zihinsel imgelemenin ergen, genç ve sağlıklı yaşlı kümeleri ortasında farklı olup olmadığına bakmaktır. Kosslyn’in paradigması çalışma belleği ile yakından alakalıdır (Kossylyn, Borst, Ganis ve Thompson2012). Çalışma belleğinin beyindeki lokasyonu prefrontal korteks olduğu için ve ergenlerde geç geliştiği için imgelemenin ergenlerde genç kümeye nazaran düşmesi beklenmektedir. İmgelemedeki düşme genç kümeye nazaran sağlıklı yaşlı kümede da beklenmektedir. Ayrıyeten araştırmada kullanılacak 2 farklı uyarıcı tipinde de farklılıklar olacağı düşünülmektedir. Kullanılacak ikazcılardan biri Türkiye haritası bir oburu ise gerçek fotoğraflardır ve bu iki uyarıcı ortasında hem kümeler ortası hem de küme içi farklılıklar beklenmektedir.
Bu araştırmada karşılık aranacak sorular.
1. Zihinsel imgelemede ergen, genç ve sağlıklı yaşlı kümeleri ortasında uzaklık algısı açısından fark var mıdır?
2. Gerçek fotoğraflardaki uzaklı algısında ergen, genç ve sağlıklı yaşlı kümeleri ortasında fark var mıdır?
3. Haritadaki uzaklık algısında ergen, genç ve sağlıklı yaşlı kümeleri ortasında fark var mıdır?
YÖNTEM
Katılımcılar
Araştırma 20 ergen birey (13-14 yaş), Hacettepe Üniversitesi Beytepe Kampüsü’nde yer alan fakültelerin çeşitli kısımlarında okuyan 20 istekli öğrenci ve 20 yaşlı birey (65 yaş ve üstü) ile yürütülecektir. İştirakçilere deneysel uygulamalar öncesinde yapılan araştırma ve gerçekleştirilecek olan uygulamayla ilgili bilgi verilecek ve onam formu alınacaktır.
Araç ve Gereçler
Gerçek Fotoğraflar: Araştırmada kullanılacak olana fotoğrafta 3 tane birebir boyutta farklı renklerde nesne seçilecektir. Bu nesnelerin ortalarındaki aralar birbirlerinin iki katı olacak halde ayarlanacaktır. Örneğin 1 numaralı nesne ile 2 numaralı nesne ortasındaki uzaklık 2 metre, 1numaralı nesne ile 3 numaralı nesne ortasındaki uzaklık 1 metre olarak ayarlanacaktır. Nesnelerin uzaklığının bu formda ayarlanması alınan vakit ölçümlerinin oranlarını hesaplamada kolaylık sağlayacaktır. Ayrıyeten nesnelerin boyutlarının ve çeşitlerinin tıpkı olma sebebi de büyüklüğün imgelemeye olan tesiridir. Form 2’de araştırmada kullanılacak fotoğrafın bir temsili bulunmaktadır.
Şekil 2 Araştırmada Kullanılacak Temsili Fotoğraf
Harita: Araştırmada renklendirilmemiş Türkiye haritası kullanılacaktır. Biçim 3’de araştırmada kullanılacak haritanın bir temsili bulunmaktadır.
Şekil 3 Araştırmada Kullanılacak Temsili Harita
Nöropsikolojik Tarama Bataryası: İştirakçileri bilişsel açıdan pahalandırmak üzere Standardize Küçük Mental Test (SMMT) (Folstein, Folstein ve McHugh, 1975; Güngen, Ertan, Eker, Yaşar ve Engin, 2002); Fonksiyonel Faaliyetler Anketi (İFA) (Preffer, Kurosaki, Harrah, Chance ve Filos, 1982; Selekler, Cangöz ve Karakaoç, 2004); Geriatrik Depresyon Ölçeği (GDÖ) (Scheikh ve Yesavage, 1986; Ertan ve Eker, 2000) ve Arttırılmış İpuçlu Hatırlama Testi (AİH) (Grober, Buschke, Crystal, Bang ve Dresner, 1988; Latife, Mıhcı, Topcuoğlu ve Balkan, 2006) testinden oluşan bir batarya uygulanacaktır. Bataryada yer alan tüm test/ölçeklerin ülkemiz kültürü için standardizasyon, geçerlik ve güvenirlik çalışmaları yapılmıştır.
Göz İzleme Aygıtı T120 (Tobii Eye-Tracker T120): Göz izleme aygıtı bireylerin göz hareketlerinin ölçümleyen ve böylelikle belli bir vakitte iştirakçinin nereye baktığı ve muhakkak alanlar ortasında gözlerini kaydırırken nasıl bir örüntü izlediği hakkında araştırmacının bilgi sağlamasına yardımcı olan bir aygıttır. Göz izleme aygıtı ile bireylerin hangi noktalara, hangi sıklıkta, ne kadar mühletle baktıkları belirlenebilmekte ve bireyin süreçteki göz izleme örüntülerine ait haritalar farklı biçimlerde görselleştirilebilmektedir. Araştırmada iştirakçilerin göz hareketleri ile ilgili dataların toplanması için H. Ü. Bilişsel Psikoloji laboratuarında (BİPUL) bulunan Tobii T120 model göz izleme aygıtı kullanılacaktır. Tobii T120 aygıtında gömülü göz izleme sunucusu ve 1280×1024 Piksel çözünürlüklü 17’’ TFT monitör bulunmaktadır. Binoküler (çift göz) izleme özelliği ile bilgi toplama frekansı 120 Hz olup, göz hareketlerini 0.5o derecelik kayıt yanlışı ile kaydedebilmektedir. Aygıtın yenileme suratı (refresh rate) 120 Hz’dir ve her 8.33 msn’de ekran yenilenmektedir. Buna nazaran bir imajda 100 msn. süren göz hareketi bir odaklanma olarak tanımlanacaktır. Aygıt deney öncesi her bir iştirakçi için çok kısa müddette farklı ayrı kalibrasyon yapılabilmektedir. Ayrıyeten iştirakçilerin gözlük ve lens kullanmaları durumunda da sağlam ölçümler alınabilmektedir.
E-Prime Uyarıcı Hazırlama ve Sunum Programı: Vazifeler E-Prime 2.0 Professional programı (Psychology Software Tools, ABD) kullanılarak hazırlanacaktır.
DENEY DESENİ
Deneyde 3 (Grup: ergen, genç ve sağlıklı yaşlı) X 2 (uzaklık algısı: gerçek uzaklık ve imgelenen uzaklık) X 2(uyarıcı: gerçek fotoğraf ve harita) son faktörde tekrar ölçümlüdesen kullanılacaktır. Bağımlı değişken ölçümü olarak önceher bir deneme sırasında alınan reaksiyon vakitlerinin birbirine oranı ve nesneler ortası uzaklık oranı hesaplanacak ve daha sonra bu oranların birbirlerine nazaran olan oranına bakılacaktır.
Tablo 1 Araştırmada Kullanılacak Deneysel Desen
|
N= 60 |
GRUP |
||||
|
Ergen |
Genç |
Sağlıklı Yaşlı |
|||
|
UZAKLIK ALGISI |
Gerçek Uzaklık |
Fotoğraf |
20 |
20 |
20 |
|
İmgelenen |
Harita |
||||
|
Uzaklık |
İşlem Yolu
Önerilen çalışma Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü’ndeki Bilişsel Psikoloji Uygulama Laboratuvarı’nda (BİPUL) gerçekleştirilecektir. Uygulama için gerekli Senato Etik Konsey onayı alınacaktır. İştirakçilere uygulama öncesi gerekli açıklamalar yapılacak, aydınlatılmış onam formu alınacak ve demografik bilgi formunu uygulanacaktır.
Çalışma olağan aydınlatılmış sessiz bir ortamda ferdî olarak yapılacaktır. İştirakçilerin gözleri bilgisayar ekranından 60-65 cm uzaklıkta konumlandırılacak ve her bir iştirakçi için farklı kalibrasyon yapılacaktır. Deneye ait yönerge ve uyarıcıların sunumu Tobii 120 ekranından yapılacaktır.
Uygulamada Kosslyn’nin ölçüm tekniğinden yararlanılacak lakin paradigmadaki hipotetik haritalar yerine gerçek fotoğraflar ve Türkiye haritası kullanılacaktır. Fotoğraflar içinden seçilmiş bir nesneden başkasına hayal edilen siyah bir noktanın ilerletilmesi istenecek ve reaksiyon mühletine bakılacaktır. Daha sonra iştirakçilerden birebir fotoğrafı zihnin de canlandırması ve yeniden siyah bir noktayı öbür bir nesneden başkasına hareket ettirmesi istenecek ve reaksiyon mühletine bakılacaktır. Örneğin; iştirakçilerden nesne 1’den 2’ye hayal edilen bir noktayı ilerletmesi ve gayeye vardığında bilgisayar tuşuna basması istenecektir. Daha sonra birebir fotoğrafı zihninde canlandırması ve nesne 1’den 3’e bir noktayı ilerletmesi istenecek ve reaksiyon mühleti alınacaktır. Alınan iki reaksiyon müddetinin oranı ile nesneler ortası uzaklıkların oranı karşılaştırılacaktır. Tıpkı süreç Türkiye haritası için yapılacaktır. Harita içinden seçilmiş bir vilayetten başkasına hayal edilen siyah bir noktanın ilerletilmesi istenecek ve reaksiyon mühletine bakılacaktır. Daha sonra iştirakçilerden birebir haritayızihnin de canlandırması ve yeniden siyah bir noktayı diğer bir vilayetten başkasına hareket ettirmesi istenecek ve reaksiyon müddetine bakılacaktır. Örneğin; iştirakçilerden Ankara’dan İstanbul’a hayal edilen bir noktayı ilerletmesi ve gayeye vardığında bilgisayar tuşuna basması istenecektir. Daha sonra birebir haritayı zihninde canlandırması ve Ankara’dan Diyarbakır’a bir noktayı ilerletmesi istenecek ve reaksiyon müddeti alınacaktır. Alınan iki reaksiyon müddetinin oranı ile vilayetlerin pozisyonu ortası araların oranı karşılaştırılacaktır. Şayet gerçek algı ile imgelenen algı ortasındaki müddetin oranı uyarıcıdaki nesneler yahut vilayetler ortasındaki oranla yakınsa imgeleme başarılı demektir. Örneğin; gerçek algı kademesinde nesne 1 ve 2’nin ortası 2 metre ve reaksiyon müddeti ortalama 10 saniye ise bu durumda imgelenen algıda (mesafenin 1 metre olduğunu düşünelim) reaksiyon mühletinin ortalama 5 saniye olması beklenir.Elde edilen sonuçlar ergen, genç ve sağlıklı yaşlı kümeleri ortasında karşılaştırılacaktır. Ayrıyeten deneyin başında itibaren birinci odaklanma, göz izleme örüntüsü ve gözün yönergedeki sıraya uygun hareketi için göz izleme ölçümleri alınacaktır ve tahlil edilecektir.
